News - Արցախի թանգարանների մասին նոր գիրքը՝ հայկական ժառանգությունը պահպանելու կոչով։

Կապույտ գույնի պատված գրքի շապիկի վրա կա փականով փակված փայտյա դուռ: Այս դուռը տանում է մեզ Արցախ, հետևելով մշակութային ժառանգության ուղիներին: Փականը նաև որպես զգուշացնող զանգ է, որը հիշեցնում է մեզ շարունակել չավարտված գործերը և արագ գործել: Հայկական ընդհանուր բարեգործական միության (AGBU) ֆինանսական աջակցության շնորհիվ հրատարակվել է գրքը «Արցախի թանգարանները խաղաղության, պատերազմի և բռնի տեղահանման պայմաններում»: Այս գիրը Արցախի թանգարանային կյանքի դոկումենտալ հաշվառւոմ է՝ թանգարանների կազմավորման և զարգացման պատմությունից մինչև բռնի տեղահանված Արցախի հայերի օրերը: Սա տեղում կատարած հետազոտությունների և դոկումենտար նյութերի վրա հիմնված գիտական արժեք ունեցող ուսումնասիրություն է: Գրքում հիշողությունը հոսում է ռեֆլյայի պես և հասնում է մեր օրերին` Արցախում թողած մշակութային ժառանգությունը, այնտեղ մշակութային կյանքը զարգացածը, ինչպես դարձան թանգարանները մարդկանց կենսական տարածք, որոնք իրավական գործիքներ են անհրաժեշտ ժառանգությունը պաշտպանելու և Արցախում մնացած ժառանգությունը վերականգնելու համար և այլն: Գիրքը բաղկացած է երեք մասից: Առաջին մասում ներկայացվում է թանգարանների կազմավորման և գործելու պատմությունը` Սովետական շրջանից Արցախյան ազատագրական շարժման ժամանակաշրջանիս, հետո Արցախային անկախության՝ անկախությունից մինչև 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակաշրջանը, երբ-independent պայմաններում ստեղծվեցին նոր թանգարաններ և հավաքածուներ, ֆոնդերն ու ցուցադրություններն ավելացվեցին և ընդլայնվեցին, ինչը նպաստեց Արցախի մշակութային կյանքի ակտիվացմանը: Երկրորդ մասում ներկայացվում են պետական և մասնավոր թանգարանները, հավաքածուների ձևավորումը, դրանց նշանակությունն ու դերակատարությունը հանրային հիշողությունը ձևավորելու գործընթացում: Այստեղ Արցախի թանգարաններն են ներկայացված առանձին կերպով՝ հիմնադրմանց մինչև բռնի տեղահանությունը, ապա հետագա մշակութային ժառանգության պահպանությունը: Վերջին գլուխը քննարկում է միջազգային իրավական կարգավորման առնչությունները` անհետ կորած և տեղահանված թանգարանների և հավաքածուների պաշտպանության հետ կապված խնդիրները: Զրուցվում է մանրամասն, թե 44-օրյա պատերազմի և 2023 թվականի բռնի տեղահանության պայմաններում միջազգային մեխանիզմները որքանով են կարողացել կիրառվել: Գրքի հեղինակներն են պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Համլետ Պետրոսյան, Արցախի պատմա-մշակութային ժառանգության ուսումնասիրությունների ինստիտուտի (NAS) արցախյան ժառանգության ուսումնասիրությունների խմբի ղեկավարը, իսկ պատմական գիտությունների թեկնածուներն են Հայկուհի Մուրադյանը և Նժդեհ Երանյանը, որոնք նույն խմբի հետազոտողներ են: «Այս գրքի լույսի ընծասնումը կարող է չի համարվել շուրջծով գրեթե ուրախություն ինձ համար: Լույսի ընծասնումը նպատակ ունի մեզ קצת ավելի զգոն դարձնել, որպեսզի մշակույթի մասին մի փոքր բան շփված մարդիկ որոշակի այլ վերաբերմունք դրսեն; հակառակ դեպքում, մշակույթի ձեւավորած ուժն ու դրա դերակատարությունը ստեղծագործության մեջ ի՞նչ արժեք ունեն: Այս նպատակի համար ենք ստեղծել գրքը», – ասաց Պետրոսյանը լույսի միջոցառման ժամանակ: «Մշակութային ժառանգությունը երկար ժամանակ արդեն հայ ժողովրդի առաջնորդող դրոշն է; մեր դասագրքերը և գիտական գրքերն էլ լի են դրա հետ, որովհետև այս մշակույթը լուսավոր բարդ է, որը մեզ առաջնորդում է դեպի պայծառ տեղ: Սակայն այսօր մենք գտնվում ենք այդ մշակույթի կորուստների մեջ»,- ավելացրել է Պետրոսյանը: Պետրոսյանը հույս է հայտնել իր գործընկերներիս համար, ովքեր օգնել են այս աշխատանքը իրականացնել, նշելով, որ թիմը բաղկացած է 15–16 հոգուց, և որ նա կշարունակի աշխատանքը, քանի որ այս գործը չի կարող համատեղվել քաղաքական կոնյակտուրի հետ: «Մենք ժառանգությունը ենք կորցրել», – ասել է նա: Հետ համագործակից Նժդեհ Երանյանը նշել է, որ տարբեր հետազոտական ծրագրերով Արցախում գտնվելով տեսել է, թե որքան աշխատանքներ են այնտեղ փոքր քայլերով կատարվել, և այս գրքը հիմնականում խոնարհումն է Արցախի բոլոր թանգարանների և այդ բոլոր մարդկանց, որոնց ձեռքն են դրել մշակութային կյանքը ձևավորելու գործում՝ հիմնադրողներից մինչև նախարարներ: «Միշտ մտաբերել եմ իմ գործընկեր Մարատի մասին, ով մեծ նվիրում ու ավանդ է ունեցել Արցախի թանգարանի և հուշարձանների ոլորտում, բայց ցավոք, մահացել է գազակայանի պայթյունի ժամանակ»: – ասում է Երանյանը: Կողմի միջոցով խոսելով, բանախոսը նշում է, որ Արցախի մեջ միջնադարից սկսած թանգարանային հաստատությունները գոյություն են ունեցել, ինչպես վկայում են գրավոր վավերությունները և փաստաթղթերը, որոնք նկարագրում են, թե ինչպես թանգարանները ձերբ գործել են տարբեր վանքերի շուրջ 12–13-րդ դարերից തുടങ്ങած ժամանակներից հետո: Մշակութային հուշարձանները և խաչքարերը սովորաբար հավաքվել են; կարող է դասական իմաստով թանգարանները ավելի ուշ կազմավորվել, սակայն փաստ է, որ այս մշակութային օբյեկտներին հատուկ նշանակություն է տրվել`՝ այդ թվում ձեռագրերը, որոնց վերաբերյալ մեզ գրավոր տեղեկություններ կան: Այնուամենայնիվ, Արցախում առաջին դասական թանգարանային հաստատությունները ձևավորվել են Սովետական տարիներին: Առաջինը եղել է Ստեփանակերտի Պետական պատմության և բնագիտության թանգարանը, հիմնադրվել է 1937 թվականին: Դա պատահական դիակի հայտնաբերման հետևանքով Ստեփանակերտի մերձակայքում գտնված Քրխանի շրջանում սկսվեց: «Այս գործընթացը մի այլ բան էր. չնայած այն հետևում էր սովետական թանգարանային կոնցեպցիային և նախատեսվել էր ներկայացնել ոչ միայն տեղական պատմությունը, այլև հաղթահարել բութ ականջությունը և ներկայացնել կուսակցական քարոզչությունը, այն օգնել է ոչ միայն Արցախում մնալ բազմաթիվ տարրեր պահպանվել: Azokh (Azykh) քարանձավի պեղումների ժամանակ տեսանք, որ լավագույն օրինակները հիմնականում տեղափոխվել են Բաքու, սակայն գոնե գլխավոր մասերը մնացել են Ստեփանակերտում»,- է ասում Երանյանը: 1960–ականների–1970–ականների շրջանում Հադրութում (հետո Ատրուդ Մկրտչյանի անունով) Մարտակերտում և Մարտունիում բացվեցին թանգարանային մասնաճյուղեր: Սա Արցախյան մշակութային ժառանգությունը տեղում պահպանելու համար կարևոր հիմք էր: Սակայն դա հեշտ չի եղել, քանի որ Ադրբեջանական կուսակցական ղեկավարությունը հետևում էր հատուկ գաղափարախոսությանը: Արցախի անկախությունից հետո թանգարանային կյանքը սթափացվեց: 2000-ականների ընթացքում ձևավորվեցին նոր թանգարաններ: Թանգարաններում նշում էին տոները, որոնցով նրանք դարձացին զբոսաշրջային կիզակետեր, այսպիսով՝ կենսունակ հաստատություններ: Սակայն այս աշխույժ թանգարանային կյանքը երկար չի տևում և ավարտվում է 2020 թվականի պատերազմով և 2023 թվականի Արցախյան հայ բնակչության տեղահանությամբ: Պահում ունեցող թանգարանները «Հայերը շատ ժամանակ մշակույթը ուսերի վրա են տանում. մենք Արցախ ենք գնացել և փորձել ենք ընդլայնել մեր ժառանգության հասանելիությունը, իմաստը և խորը, բայց վերջում ստիպված ենք եղածը ուսերի վրա բերել և այսօր չենք գիտի, թե ինչպես կընդունվի այն կամ ինչ կլինի դրա հետ»,- հայտնում է Պետրոսյանը: 2016 թ․ չորսօրյա պատերազմի ժամանակ Պետրոսյանը գտնվել է Փարիզում: Այստեղ նա ներկայացնում էր Տիգրանակերտի պեղումների արդյունքները, երբ Արցախի կառավարության զբոսաշրջության վարչության ղեկավար Սերգեյ Շահվերդյանը զանգահարեց և խնդրեց անհապաղ ուղարկել Տիգրանակերտի թանգարանի ցուցանմուշների ցանկը, որպեսզի հնարավոր լինի փախցնել առնվազն որոշ նյութեր: Ոչ մի ոք չի գիտեր, թե պատերազմը քանի օր տևի: «Ես սարսափածորեն հասկացա, որ Արցախի թանգարանները չունեն evacuation ծրագրեր, պատշաճ կազմակերպված փաստաթղթավորում վտանգի պայմաններում, և այս մի դաս պիտի լինի: 44-օրյա պատերազմը, ներող եք, նաև մշակութային կորուստների պատերազմ էր»,- ասում է գիտնականը: 2020 թվականի պատերազմի օրերին Պետրոսյանի գլխավոր խնդիրն էր Տիգրանակերտի թանգարանը, որը շատ մոտ էր դիրքին: Պանդեմիայից երկու շաբաթ անց նա կապ հաստատեց Արցախի Մշակույթի նախարարության հետ և, երկու գործընկերների հետ, ուղևորվեց Ստեփանակերտ` նախարարի հետ հանդիպելու և թանգարանի ցուցանմուշները эвակուացնելու քննարկումներ իրականացնելու համար: Նա առաջարկեց սկսել Ստեփանակերտի Հինթ Պատմության և Հնագիտության թանգարանից: «Մարդիկ спрашեցին՝ ուր եք դա տանում? Սա անհրաժեշտ է: Ես ասում էի՝ չենք տանում այն այլ տեղ, վերցնում ենք այն և հետո կվերադառնում ենք դրա շուրջ հարմարված դաշնամուրի և հուռի կշեռքով»,- է հիշում Պետրոսյանը: Ադրբեջանը Արցախի տեղահանված մշակութային ժառանգությունը համարում է իր սեփականությունն ըստ պատկանող, իսկ Համլետ Պետրոսյանի խոսքով Հայաստանի առաքելությունն այժմ է պաշտպանել և ձևավորել իրավական մեխանիզմներ տեղափոխված և Արցախում տեղահանված ժառանգության համար: «Արցախի ժառանգության գրքերը լավատեսական ողբերգություն են: Երբ օրինակ Տիգրանակերտի մասին գրքa է դուրս եկել, ես երջանիկ էի, բայց այս գիրքը զգուշացումն է, որ մենք ոչ մի բան դեռ չենք հասել, մենք վտանգավոր ճամփի վրա ենք, և այս գիրը մեզ ուղղորդում է, թե հետո ինչ պետք է անել»: Հարցին, թե ինչպես է Ադրբեջանը գործել Արցախի հայկական ժառանգության հետ, գիտնականը նշում է, որ գիրքը ներկայացնում է մի քանի փաստեր և ավելացնում, որ Ադրբեջանի տեսլականը՝ հակառակ Հայաստանի, շատ մտածված, խիստ մանրամասն մշակված քաղաքականություն է: Պատերազմի հետո եղել են հաղորդումներ ադրբեջանցի զինծառայողների Ստեփանակերտի Հնագիտության ու Պատմության թանգարան մուտք գործելու և Disorder առաջացնելու մասին, սակայն դրանից հետո ճշգրիտ տվյալներ չեն հաղորդվում. «Այսօր Ադրբեջանը չի թույլատրում որևէ մեկի Արցախ մուտքը ստանալու թույլտվություն չունենալուց դուրս»,- ասում է Պետրոսյանը: Ռուսաստանի միջոցով Ադրբեջանի հետ մշակութային ժառանգության քննարկումներ ունենալու փորձերը նպաստ չեն բերել: «Ես երկու անգամ մասնակցել եմ, բայց երբ բանավեճը հասնում էր Արցախի, մուտքի լսարանին 6–7 մարդ էին գալիս, նստում, և ասում էին՝ դուք գող եք, ձեզ կախաղան դնել պետք է, դուք վերցրել եք մեր երկրի արժեքները: Դա անկարող իրավիճակ է»,- նշում է պրոֆեսորը: Մեջբերելով, աշխարհաքաղաքական օրենքը չպետք է լինի միակ շրջանակը: Այս գիրքը ներկայացնում է Արցախյան թանգարանների խաղաղության, պատերազմի և բռնի տեղահանության պայմաններում ուսումնասիրված նյութերը՝ ոչ միայն Արցախի թանգարանները, այլև մասնավոր հավաքածուների խնդիրները և Արցախի ժամանակակից նկարիչներին: Հետազոտող Հայկուհի Մուրադյանը նշում է, որ կարեւոր էր հետագայում քննարկել մասնավոր հավաքածուները՝ հասկանալու համար, թե ինչպես են դրանք ներկայացել Արցախում, թե նրանց աշխարհը ինչ մշակութային միջավայրեր է ստեղծել, ինչպես են աշխատանքներ տեղափոխվել պատերազմի ժամանակ և հետո, ինչպես են նրանք эвակուացվել իրենց գործերը, և որ ոլորտներում են այս պահին համագործակցում մշակութային կենտրոններ և ինչպես են ներկայում ստեղծում իրենց միջավայրը: «Ամենագրավիչ մասը այն էր, թե նկարիչները տեղահանության ժամանակ ինչպես են մղվել բաց թողած կտավները տեղափոխելու ընտրությամբ: Դա արժեքային խնդիր չէ, այլ՝ որոնք կտավներ կարող էին տեղափոխվել և քանի գործ նրանք կարող էին տեղափոխել»՝ նշում է Մուրադյանը: Նրան zufolge 2023 թվականի տեղահանությունից հետո մի խումբ Արցախյան նկարիչներ ի նկատի ունեցել, որ փորձել են հիշողությամբ կրկնել միևնույն կտավները, որոնք Արցախում թողել էին, սակայն դա նույնպես չի ստացվել: Մուրադյանն ավելացնում է, որ գրքի փակմանը դիմելով փորձել են հասկանալ, թե միջազգային իրավունքը կարող է become a tool for protecting Artsakh’s cultural heritage: Այս համատեքստում միջազգային իրավունքը հիմնականում ձևավորվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո և նպատակ ունի վերջ դնել պետությունների միջև ուժի գործադրմանը պատերազմի շրջանում: Օգտագործման գործիքների վերանայված տեսանկյունը գրքում ձևակերպված է UNESCO–ի փաստաթղթերով, Հագի Կոնվենցիայով, Ռոմի Մարտակարգությամբ և այլնի: Որոշ հեղինակների կարծիքով այս կանոնները չի կարող կիրառվել ճանաչված պետություն չեն Արցախը: «Իստեղ մենք փորձում ենք ցույց տալ, որ միջազգային իրավունքը պաշտպանում է ճանաչված պետությունների սեփական ժառանգությունը, բայց יור community մշակութային ժառանգության դերը անտեսվում է: Բնական է, որ կան մի շարք կոնվենցիաներ, բայց դրանք չունեն Հագի կոնվենցիայի իրավաբանական ծանրություն», – ասում է Մուրադյանը: «Ադրբեջանը UNESCO–ի միջոցով վերադարձնելու ժառանգությունը ներկայացնում է որպես իրենց պետական պատկանում, իսկ տերը տարածքային է, ոչ համայնքային: Սակայն մենք ընդգծում ենք, որ если այդ ժառանգությունը տերեր չէին, ապա ով կընդուներ այդ ժառանգությունը?» – հարցնում է կո-հեղինակն՝ հավելելով. «Մեր խնդիրն է մշակութային ժառանգության վերադրման պահանջը կապել Արցախի հայկական xalqի վերադարձի հետ՝ քանի որ ժառանգությունը ստեղծված է մարդկանց կողմից»: 2020 թվականի պատերազմից և 2023 թվականի տեղահանությունից հետո UNESCO–ն երկու անգամ փորձել է ուղարկել դեսպանություն Ադրբեջան, բայց Ադրբեջանը հրաժարվել է, հայտնելով, որ կարող է ինքն իրեն վերահսկել: Մյուս կողմից այրոցի առկա է evacuted ժառանգության կարգավիճակի հաստատման խնդիր: Մուրադյանը դիտարկում է. «Արդյո՞ք այդ տուփերում պահվող ժառանգությունը չի պատկանում համայնքին»: «Մեր առաքելությունը միավոր դիրքորոշում ձևավորելն ու միջազգային իրավունքի անարդար տեղերը ցույց տալը, որպեսզի հնարավեր մենք առաջարկենք: Առնվազն գիտական քննարկում պետք է զարգանա այս հարցերով» – ասում է Մուրադյանը: Այսօր հայ գիտնականները աշխատում են « փախստական ժառանգություն» տերմինով՝ խնդիրը պատկերացնելու, գիտական երկխոսությանը մասնակցելու և չհետևելու միայն միջազգային իրավունքի սահմաններին: